Мы сустрэліся з самай прыгожай і рамантычнай парай ў сучаснай беларускай літаратуры – Альгердам Бахарэвічам і Юліяй Цімафеевай – і пагутарылі пра стан беларускай літаратуры, ці патрэбен Беларусі нацыяналізм і чым адрозніваецца Беларусь ад Германіі.
Для тых, хто не ведае, Альгерд Бахарэвіч і Юлія Цімафеева – знакамітыя беларускія літаратары. Альгерд з’яўляецца аўтарам шматлікіх кніг, за якія неаднаразова атрымліваў розныя літаратурныя прэміі і стыпендыі. Увайшоў у дзесятку самых пасьпяховых беларускіх пісьменнікаў па версіі TUT.BY. Юлія – паэтка і перакладчыца. Займаецца перакладам замежнай літаратуры на беларускую мову, а таксама з’яўляецца адной з арганізатарак і куратарак Школы маладога пісьменніка. Удзельніца розных міжнародных літаратурных фестываляў.
Чацвер, 6-га красавіка, чыгуначны вакзал, 14:00. Мы сустракаем Альгерда і Юлію каля маста і крочым у бок вуліцы Міцкевіча. Кожны раз, калі пісьменнікі прыязджаюць у Берасце, яны заўсёды ладзяць імпрэзу ў Прасторы КХ, з заснавальнікамі якой склаліся сяброўскія і цёплыя стасункі. На гэты раз літаратары прывязлі свае новыя кніжкі: Альгерд – “Бэзавы і чорны: Парыж праз акуляры беларускай літартуры”, Юлія – зборнік вершаў пад назвай “Цырк”.
Летась Альгерд і Юлія вярнуліся з Парыжа. Менавіта там беларускі пісьменнік атрымаў літаратурную стыпендыю ў міжнародным Цэнтры Рыкале. Літаратары прызнаюцца, што Парыж – гэта горад, які жыве ў кожным з нас.
Альгерд зазначае, што мы жывем у вельмі дзіўны, хоць і складаны час:
– Мы зараз назіраем росквіт інтэрнэта і сацсетак накшталт фэйсбука. Людзям зараз вельмі проста зайсці ў сеціва, прачытаць пост і зрабіць нейкія свае вынікі. А вось на кніжкі часу ўжо не застаецца. З аднаго боку, гэта добра, бо гэта дае пісьменніку штуршок не сядзець на месцы і шукаць нейкія спробы для самарэалізацыі. А вось з другога боку, некаторыя пісьменнікі сталага ўзросту з-за развіцця інтэрнэта і сацсетак засталіся па-за гэтымі межамі. Яркі на тое прыклад – выдатны паэт Алесь Разанаў, вершы якога перакладзены на замежныя мовы, а ў Беларусі на яго імпрэзы прыходзіць вельмі мала чалавек.
Калі гутарка зайшла пра паэзію, то мы не маглі не запытацца ў Юліі пра сучасны стан гэтага віду літаратурнага мастацтва і яе адносіны да паэтычных конкурсаў, якія зараз ладзяцца ў Менску.
– Паэзія жыве, у Беларусі шмат цудоўных і таленавітых паэтаў. У Берасці, напрыклад, ёсць Уладзімір Глазаў – наш сябра і вельмі добры паэт. Што датычыцца паэтычных конкурсаў, то я была на адным з такіх у якасці члена журы. Гэта быў “Рухавік”. Мне здаецца, што людзі, якія ўдзельнічаюць у такіх конкурсах, чытаюць вельмі мала паэзіі, а калі і чытаюць, то абмяжоўваюцца асабістымі творамі і Бродскім. Людзі ўвогуле зараз больш пішуць, чым чытаюць.
Мы павярнулі на вуліцу Леванеўскага, якая была пабудавана падчас знаходжання Берасця ў складзе Польшчы. Атмасфера гэтай вуліцы натхніла нас на пытанне, ці бачаць пісьменнікі пазітыўныя змены ў жыцці правінцыі і ці могуць гарадскія ўлады нешта мяняць на месцах:
Юлія: Я бачу змены, якія адбываюцца дзякуючы людзям, якія тут жывуць. Гэта ініцыятыўныя і адукаваныя постаці і яны не баяцца нешта змяніць. Напрыклад, у вас, берасцейцаў, ёсць магчымасць ездзіць за мяжу, там знаёміцца з цікавымі людзьмі, набірацца вопыту і прымяняць яго на месцах. І я бачу, што гэта так і адбываецца.
Альгерд: У нас у краіне шмат чаго залежыць ад канкрэтнага чалавека на канкрэтным месцы, у тым ліку ад бюракратаў, ступені іх адкрытасці і сумлення. Калі ўзяць нейкія забароны, то мы абавязкова ў канчатковым выніку ўпрэмся ў канкрэтнага чыноўніка на канкрэтным месцы. Я вельмі хацеў бы, каб беларуская правінцыя менш залежыла ад Менску, бо ўплыў сталіцы да нічога добрага не даводзіць. Я цалкам за мясцовае кіраванне і за тое, каб усе праблемы вырашаліся выключна на месцах.
Пагаварыўшы пра змены ў правінцыі, мы запыталіся ў пісьменніка, ці бачыць ён пазітыўныя тэндэнцыі развіцця свайго роднага Менску:
– Мы назіраем, што стары Менск сыходзіць. Таго горада, дзе прайшло маё дзяцінства і юнацтва, фактычна няма, губляецца той дух. Але што цікава, каб гарадскія ўлады не пачалі б знішчаць той стары Менск, то цяперашнія мінчукі, можа, ніколі б не задумаліся, у якім горадзе яны жывуць, з якім духам і традыцыямі. Мне здаецца, яны і прабудзіліся ад таго, што стары Менск пачаў знішчацца.
Мы падыходзім да вуліцы Гогаля і заходзім у кавярню каля стадыёна, каб выпіць кавы. Унутры на падваконніках ляжаць кнігі, самы час пагаварыць пра стан беларускай літаратуры і колькасці чытачоў, якія ходзяць да пісьменнікаў на імпрэзы.
– Калі мы прыязджалі ў Берасце ад прэміі Гедройца, то на імпрэзе было, мабыць, чалавек 30-40, а калі ўдваіх, то 15-20. Але гледзячы з чым параўноўваць. Я добра запомніў, калі я, Ігар Бабкоў, Андрэй Хадановіч ездзілі ад прэміі Гедройца ў Магілёў. Дык вось тады на сустрэчу прыйшлі чатыры чалавекі, двое з якіх былі арганізатарамі. А перад гэтай імпрэзай мы заходзілі ў кнігарні Магілёва і не знаходзілі аніводнай беларускай кніжкі.
У сувязі з такім адказам у нас адразу паўстала пытанне: наколькі цяжка быць пісьменнікам у Беларусі і выдаваць уласныя кнігі.
Альгерд: Канешне, есць чалавек 10-15 у Менску, якія могуць друкаваць кніжкі за кошт выдавецтва, і тое парадуецца, што іх выдае. Але ў апошні час у нас назіраецца вельмі кепская тэндэнцыя: аўтары пачынаюць выдаваць кніжкі за свае грошы. І Юлія, калі ў ПЭН-цэнтры ўручалася “Кніга года”, падняла гэтую праблему.
Юлія: Дыскусія была прысвечана такой дастаткова новай для нас з’яве, як краудфандынг. Усё больш і больш людзей у наш час збіраюць грошы на выданне сваёй кнігі. Гэта, на маю думку, сведчыць аб дэградацыі інстытута выдавецтва, калі выдаўцы не хочуць займацца ні выдавецтвам, ні распаўсюджваннем кніг.
Канешне, ёсць некія інстытуцыі, скажам так, якія займаюцца выданнем кніг аўтараў. Напрыклад, Саюз пісьменнікаў мае сваю серыю і выдае яе разам з “Кнігазборам”. Але большасць кніг выходзяць за грошы аўтараў, нейкіх грантаў ці пры дапамозе спонсарскай падтрымкі.
Альгерд: Раней было трошкі інакш: выдавецтвы друкавалі графаманаў, і на грошы, заробленыя ад гэтага, яны выдавалі пару-тройку нармальных кніг. (усміхаецца)
Юлія: У тых жа украінцаў сітуацыя значна лепшая. У іх існуе які-неякі кніжны рынак, ёсць канкурэнцыя паміж выдавецтвамі. Ва Украіне няма тых падаткаў, якія вымушаны плаціць нашыя выдавецтвы за кнігі.
Альгерд: Мы жывем у такі час, калі культура без нейкай падтрымкі існаваць не можа. Яшчэ ў нас ёсць праблема мовы, якая не ў кожнай краіне існуе. Калі 80% літаратуры завозіцца з Расеі, то як тут выдаць і прасоўваць нешта сваё?
Юлія: Пры гэтым існуе манаполія “Белкнігі” , якая да незалежных выдаўцоў ставіцца прадузята. Выдаўцы скардзяцца, што нават калі “Белкніга” і бярэ гэтыя кнігі на распаўсюд, то грошы незалежныя выдаўцы атрымоўваюць у самым канцы года. Канешне, можна выдаць электронную кнігу, яна танней, але гэта ўжо не зусім кніга. Для кожнага пісьменніка ганарова мець друкаваны экзэмпляр уласнага твора.
Альгерд Бахарэвіч таксама распавёў пра свае адносіны да Саюза пісьменнікаў:
– Мне не падабаецца сучасны Саюз пісьменнікаў, не падабаюцца ўсе гэтыя цяперашнія літаратурныя структуры. Вельмі шмат зараз канфармізму, моды. У Беларусі зараз спрабуюць ацэньваць культуру па заходняму капіталізму, па колькасці чытачоў, прададзеных кніг. Мне ўсё гэта брыдка, і я лічу, што трэба быць аднаму і супрацьстаяць усім. Для мяне Саюз пісьменнікаў – гэта я і Юлія.
Акрамя пісьменнай дзейнасці, Альгерд і Юлія займаюцца грамадскімі справамі. Так Юлія з’яўляецца куратарам Школы маладых пісьменнікаў, а Альгерд вядзе Літаратурны клуб пры Цэнтры славянскіх моў і культур у Менску. Яны расказалі нам пра свой досвед.
Юлія: Наша школа існуе з 2012 года пры грамадскім аб’яднанні Саюза беларускіх пісьменнікаў. Туды прымаюцца людзі, якія спрабуюць пісаць прозу. Зусім хутка ў нас будзе дзень адкрытых дзвярэй, а напрыканцы лета мы пачнем адбор. Заняткі адбываюцца па суботах, каб людзі маглі прыехаць у свой вольны час. Есць заняткі практычна-лекцыйныя, на якіх пісьменнікі чытаюць лекцыі па розных аспектах пісьменніцтва і даюць заданні. Некаторыя не вытрымліваюць такой нагрузкі, бо фактычна трэба пісаць тры апавяданні на месяц. Але гэта вельмі цікава, і людзі пасля сканчэння школы сумуюць. Да гэтага года ў нас людзі навучаліся адзін курс, зараз будзе два. На другім курсе ў навучэнцаў будуць практычныя заняткі, на якіх яны будуць весці свой праект, то бок кнігу.
Альгерд: Літаратурны клуб – ініцыятыва Цэнтра славянскіх моў і культур Менску, якому я прапанаваў весці курсы беларускай мовы. Яны адказалі, што такой вакансіі пакуль няма, і прапанавалі весці клуб. У нас збіраюцца людзі, якім проста цікава пагутарыць пра літаратуру. Прыходзяць літаратары, чытачы і людзі, якія ўвогуле нічога не ведаюць пра беларускую літаратуру, але хочуць яе для сябе адкрыць. А сімвал нашага клубу, які дарэчы я прыдумаў – малаток. Гэта такая прылада, якая існуе некалькі тысячагоддзяў і ўсё роўна нам патрэбна. Як і літаратура. Усё змяняецца: чалавек, грамадства, а літаратура застаецца.
Для кожнага пісьменніка, бадай, вышэйшай узнагародай з’яўляецца Нобелеўская прэмія. Мы пацікавіліся ў Альгерда Бахарэвіча, хто з беларускіх пісьменнікаў, на яго думку, варты гэтай прэміі і як ён адносіцца да творчасці Святланы Алексіевіч:
– Алесь Разанаў – адзіны пісьменнік, які варты гэтай прэміі. Вядома, што ёсць і іншыя аўтары, але яны яшчэ ўзростам і сваімі заслугамі не дацягваюць да гэтай узнагароды. Разанаў – гэта інтэлектуальная і літаратурная постаць сусветнага ўзроўня, якая шмат зрабіла для беларускай культуры.
Яго творы перакладзены на сусветныя мовы, і калі б нешта трошачкі за мяжой зрабілася інакш, каб у яго было больш сяброў у краінах свету, то, магчыма, мы б мелі зусім іншага Нобелеўскага лаурэата. Але тут пытанне складанае і дастаткова балючае.
Справа ў тым, што на Захадзе чакаюць пераважна таго, каб мы пацвердзілі свае стэрэатыпы. Святлана Алексіевіч ідэальна ўпісалася ў гэтую схему. Яна пацвердзіла ўсе стэрэатыпы, якія там існуюць адносна Беларусі і былога Савецкага Саюза. І гэта адна з прычын яе поспеху.
Я вельмі паважаю яе за працу, але калі б гэтыя тэксты прагучалі ў 90-х, то яны б нешта змянілі і сапраўды б паказалі нас на Захадзе. Цяпер у нас не Савецкая краіна, чырвоны чалавек сышоў, вымер. Тое, што мы цяпер маем – гэта нейкі вельмі складаны сымбіёз.
Чырвоны чалавек сышоў, зараз мы пакрыху назіраем павольны пад’ём нацыянальнай самасвядомасці. Мы пацікавіліся ў пісьменнікаў пра іх стаўленне да нацыяналізму, як ідэалогіі, і да ўсёй нацыянальна-вышываначнай культуры.
Альгерд: Уся справа ў тым, што нацыяналізм, як ідэалогія, філасофія, светапогляд карысны ў пэўны перыяд развіцця грамадства і, асабіста, чалавека. Гэта такая рэч, якой усім у Беларусі трэба перахварэць. Але ўвесь час кіравацца нацыяналістычнымі ўстаноўкамі – гэта чалавека разбурае і абмяжоўвае. Яшчэ нацыяналізм – такая рэч, якая нас прымушае аб’ядноўвацца. А мастацтва наадварот – дзейнасць аўтаномных адзінак. Для таго, каб быць мастаком, ты мусіш быць адзін. І вось гэтыя неспалучальныя рэчы рана ці поздна прыводзяць да канфлікту.
Я лічу, што трэба знайсці мадэль здаровага нацыяналізму. Ён патрэбны Беларусі, алё павінны мадэрнізавацца і быць гнуткім, а ў нас гэтай гнуткасці пакуль няма.
Што датычыцца вышыванак, то я калісьці напісаў скандальнае эсэ на гэту тэму пад назвай “Ганаровая вешалка”. Я лічу, што вышыванка – гэта вяртанне да патрыярхальнасці, тое, ад чаго мы так доўга спрабавалі пазбавіцца, хацелі прайсці доўгі шлях да самога сябе. А нам вышываначная квазі-культура адразу прапануе ў адно імгненне стаць нацыянальна свядомымі, культурнымі і патрыятычнымі. Гэта спрашчэнне і вялікая прымітывізацыя мастацтва, культуры і самаго чалавека. І яшчэ гэта бізнес.
Юлія: З аднаго боку я згодна з Альгердам, бо мы глядзім на ўсё гэта з пазіцыі культуры і выступаем за складанасць. Але калі сыйсці з гэтага п’едэсталу, то мы бачым, што яны робяць сваю справу, мы сваю. Наша справа – казаць, што гэта спрашчэнне, а іх справа – спрашчаць.
А што тады наконт дзяржаўнай мовы?
Альгерд: Я за адзіную дзяржаўную беларускую мову, але каб пры гэтым не адбывалася дыскрымінацыі расейскамоўных. Беларуская мова знаходзіцца ў слабым становішчы, таму ёй трэба даць нейкія прывілегіі. Мне падаецца, што прыраўняць рускую і беларускую мову магчыма. Я згодны з тым, што Беларусь не будзе ўжо аднамоўнай беларускамоўнай краінай, так вось трэба пастарацца, каб яна аднамоўнай расейскамоўнай не стала. Няхай дзве мовы суіснуюць. Але я не ведаю, як гэта можна зрабіць, не дыcкрымінуючы расейскамоўных. Напэўна, дзякуючы таму, што і расейскамоўныя людзі пазнаюць вартасць роднай мовы.
У Альгерда Бахарэвіча ў маладосці быў панк-рок гурт пад назвай “Правакацыя”. У кнізе “Бэзавы і Чорны: Парыж праз акуляры беларускай літаратуры” ёсць апавяданне “Магіла Нестара Махно”. Мы запыталіся ў пісьменніка пра яго стаўленне да гэтай гістарычнай фігуры і анархізму ў цэлым:
– Да анархізму і анархіі ў мяне цалкам станоўчае стаўленне, але гэта прыгожая ўтопія, да якой варта імкнуцца, але якая пры нашым жыцці ніколі не ўвасобіцца. Мне сімпатычны анархізм тым, што ён супраць, сваім нонканфармізмам, сваім супрацьстаяннем. Гэта, напэўна, адзіная ідэалогія, якая сапраўды думае пра чалавека. А вось любая дзяржава азначае гвалт і прыніжэнне чалавека. Проста мы ўсе людзі, мы жывем тут і цяпер павінны з усіх зол выбіраць найменшае.
Што датычыцца Нестара Махно, то ён для мяне вельмі трагічная фігура, у свой час я вельмі ім цікавіўся. У лёсе Нестара Махно мяне вельмі хвалюе яго жыццё ў Францыі, кім яму даводзілася працаваць, як ён стаў культавай асобай. У маім апавяданні гэта ёсць, але тэма яго зусім іншая.
Альгерд Бахарэвіч з 2006 па 2013 год жыў у Германіі ў Гамбургу. Мы запыталі ў аўтара, чаго ў параўнанні з гэтай краінай не хапае Беларусі:
– Нам не хапае крытычнага стаўлення да свайго мінулага. У Нямеччыне гэта зведзена проста ў абсалют. Там людзей з малых гадоў выхоўваюць у крытычным стаўленні да нямецкай гісторыі, імперыялізму і любой праявы нацыянальнай велічы. А вось Францыя ў гэтым сэнсе не пазбавiлася ад імперскага мінулага . Што датычыцца Гамбурга, то гэта не зусім тыповы горад для Нямеччыны, там каля 25% насельніцтва – эмігранты і іх продкі.
Гамбург – горад разнастайнасцяў, і гэта вельмі файна. А мы ў Беларусі заўсёды імкнемся да беларускага і з падазронасцю ставімся да іншых культур, калі яны спрабуюць неяк інтэгравацца ці жыць побач з намі. Гэтай разнастайнасці нам не хапае. І глядзіце, як улады з падазронасцю ставяцца да любых згадак пра яўрэйскае мінулае. Таксама мы не любім размаўляць пра сталінскія рэпрэсіі, аб тым, што мы не толькі іх ахвяры, але і ўдзельнікі.
Напрыканцы нашай размовы мы запыталіся ў пісьменнікаў, якіх аўтараў яны параілі б пачытаць маладым людзям, якія толькі пачынаюць цікавіцца беларускай літаратурай:
Альгерд: Калі яны цікавяцца гісторыяй беларускай літаратуры, адкуль гэта ўсё пайшло, то варта пачытаць такіх пісьменнікаў, як Міхась Стральцоў, Уладзімір Караткевіч, Андрэй Мрый і яго “Запіскі Самсона Самасуя”.
Пасля гэтага мы з літаратарамі не развітваемся і сустракаемся ўжо ў Прасторы КХ на імпрэзе. На сустрэчу з аўтарамі прыйшло каля 15 чалавек, але гэта ніяк не паўплывала на саму імпрэзу. Яна атрымалася па-свойму хатняй і ўтульнай. Аўтары распавядалі пра сваё жыццё ў Парыжы, чыталі ўрыўкі з сваіх кніг, адказвалі на пытанні і жартавалі.
Напрыканцы імпрэзы ў пісьменікаў можна было набыць кнігі без усялякіх нацэнак, то бок за зусім сімвалічны кошт. Гэтым скарыстаўся аўтар гэтага артыкула і набыў аж тры кнігі, не забыўшы іх падпісаць. Мы, ў сваю чаргу, дзякуем Прасторы КХ за тое, што зладзілі такую імпрэзу, а пісьменнікам–за добрую і шчырую размову. Спадзяемся, што ў наступны раз ахвотных пазнаць якасную сучасную беларускую літаратуру будзе болей.
Фотаздымкі — Раман Чмель
Для отправки комментария необходимо войти на сайт.