Петэр Барас — адзіны (хоць і мае некалькі студэнтаў) перакладчык у свеце з беларускай на вугорскую. Валодае дзевяццю мовамі. Паводле адукацыі — матэматык. У 2011 годзе пераклаў першы твор з беларускай на вугорскую. У 2016 годзе пачаў вывучаць размоўны варыянт, а з 2017-га свабодна карыстаецца беларускай мовай. Жыве ў Берасці з 1975 года. Мы сустрэліся з Петэрам, паразмаўлялі пра тонкасці перакладу, савецкі час і даведаліся, чаму творца ў Беларусі — больш, чым творца.
— Вы нарадзіліся ў той момант, калі Венгрыя паводле Парыжскай мірнай канферэнцыі апынулася пад сферай уплыву Савецкага Саюза. Распавядзіце пра Будапешт Вашага дзяцінства.
— Мяркую, што яно мала чым адрознівалася ад дзяцінства іншых дзяцей. Мой тата быў выдатным доктарам. Ён скончыў аспірантуру ў Маскве і добра ведаў расейскую мову. А вось я не. У той час расейская мова была першай замежнай ў Венгрыі і ўваходзіла ў абавязковую школьную праграму. Я не вельмі любіў настаўніка, які яе выкладаў. А калі не любіш выкладчыка, то і цягі да выкладаемай дысцыпліны не будзе. Нават пры паступленні ў Ленінградскі ўніверсітэт мае веды не былі трывалымі.
— Дрэннае валоданне расейскай мовай стала перашкодай пры паступленні?
— Пры паступленні — не. Усе іспыты былі на вугорскай мове. Тым больш, што трэба было добра ведаць матэматыку, а не мову. Яе можна было вывучыць на месцы, чым я і пачаў займацца. З аднаго боку гэта было складанасцю. З другога — я навучаўся ў Будапешцкай матэматычнай школе, і спецыяльныя дысцыпліны на першым курсе даліся лёгка. Такім чынам дрэннае веданне расейскай мовы і добрае валоданне матэматыкай сбалансавалі першы год навучання.
— Наколькі я ведаю, спачатку Вы хацелі паступаць у Навасібірск, але ён быў зачыненым горадам у савецкія часы. Таму Вы спыніліся на Ленінградскім універсітэце. Чаму не засталіся ў Будапешце?
— У мяне ёсць старэйшы брат, таксама матэматык. У тыя часы вугорская школа матэматыкі цярпела заняпад, таму ён казаў, што трэба вучыцца за мяжой. А дзе за мяжой сацыялістычнай краіны, калі не ў Савецкім Саюзе? Таму я паступаў у Ленінградскі ўніверсітэт, які быў адной з найлепшых вышэйшых навучальных устаноў таго часу.
— Падчас навучэння Вы пазнаёміліся са сваёй будучай жонкай. Пасля ўніверсітэта Вы на пэўны час вярнуліся ў Будапешт, каб зрабіць дакументы для пераезду ў Берасце. У гэты час у Венгрыі пачынаецца перыяд рэформ, якія прыводзяць да паслаблення цэнзуры. З’яўляюцца хісткія промні лібералізацыі. Ці адчулі Вы гэта, вярнуўшыся дадому?
— Я б не сказаў, што нешта адчуў. Так, у 1968 годзе на Вугоршчыне пачаліся рэформы. Але гэта была эпоха Брэжнева, і краіне не дазвалялася давесці пачатую справу да лагічнага завяршэння. Таму можна лічыць, што рэформаў амаль і не было. Пакуль Брэжнеў дазваляў, былі нейкія крокі, але ў рэшце рэшт усё абнулілася. Што датычыцца майго светапогляду, то я быў савецкім студэнтам. Так, я вельмі крытычна ставіўся да нейкіх рэчаў, але цалкам я адчуваў сябе ў Саюзе вельмі добра і рыхтаваўся да пераезду ў Берасце.
У той час знайсці сабе працу было немагчыма. Калі б не тата жонкі, мы б жылі ў Вугоршчыне. Менавіта ён знайшоў нам працу ў Берасці. Пасля пераезду я стаў больш крытычным да Савецкага Саюза. Бо адна справа — студэнцтва, другая — суворае дарослае жыццё.
— У 80-я гады Венгрыя займала лідуючыя месцы ў шматлікіх галінах прамысловасці. У краіне назіраўся эканамічны штуршок. Ці былі думкі з’ехаць усёй сям’ёй на радзіму?
— Жонка не вельмі хацела. Калі ўжо дзеці павырасталі, такія думкі можа і з’яўляліся, але пасля нейкай узроставай адзнакі падняцца і пачаць жыццё з нуля амаль што немагчыма.
— Вы сказалі, што заўсёды былі крытычным чалавекам. Як Вы адрэагавалі на распад Савецкага Саюза?
— Калі казаць пра гэтыя часы, то, па-першае, трэба адразу ўспомніць жнівеньскі путч 1991 года. На той момант мы ўсёй сям’ёй знаходзіліся ў Венгрыі. Была думка не вяртацца. Але пасля сітуацыя больш-меньш сціхла — і напрыканцы жніўня мы прыехалі ў Берасце. Тут нас чакалі свая кватэра, рэчы і школа, у якую хадзілі дзеці.
Трошкі пазней прыйшлі часы Зянона Пазьняка з яго гвалтоўнай беларусіфікацыяй. Я яе на дух не пераносіў. На той момант я ўжо добра ведаў расейскую мову, але яна не была матчынай. А тут мяне яшчэ прымушаюць размаўляць па-беларуску. Таму я стаў актыўным праціўнікам беларускай мовы. Сітуацыя змянілася з прэзідэнцкімі выбарамі 2010 года, калі я ўпершыню зрабіў пераклад апавядання Уладзіміра Някляева «Чмель і вандроўнік» з беларускай на вугорскую мову. І да таго, што я палюбіў беларускую мову, Пазьняк не мае аніякага дачынення.
— Пераклад апавядання Уладзіміра Някляева быў звязаны з яго трапленнем у турму. То бок гэта быў акт дапамогі і салідарнасці. На тых прэзідэнцкіх выбарах можна было пачуць меркаванні кшталту «Куды творцу лезці ў палітыку?». Як Вы лічыце, ці сумяшчальна для літаратара мастацтва і палітычная дзейнасць?
— Канешне сумяшчальна! Тут да месца прыгадаць Еўтушэнка з яго словамі: «Поэт в России — больше, чем поэт». На Беларусі таксама! Каму, як не творцу, нараджаць станоўчыя думкі для насельніцтва? Калі мы возьмем сусветную гісторыю, то пабачым шмат падобных прыкладаў. Я «вучыўся» мастацкаму перакладу ў першага прэзідэнта Вугоршчыны пасля злому сацыялістычнага рэжыма Арпада Гёнца. Седзячы ў турме, ён вывучыў ангельскую мову і стаў адным з выдатнейшых вугорскіх перакладчыкаў.
— Вы прапрацавалі 20 год праграмістам, а пасля перайшлі да перакладчыцкай дзейнасці. Як гэта адбылося? Вы мэтанакіравана шлі да гэтага?
— Усё сваё працоўнае жыццё я займаўся тэхнічным перакладам. Мне ніколі не хапала заробкаў, і я заўсёды браўся за гэтую працу.
— Калі не памыляюся, Віктар Марціновіч сказаў пра Віталя Рыжкова, што яго тэхнічны склад розуму дапамагае перакладчыцкай дзейнасці. Маўляў, ты больш уважлівы да дробязей. Ці дапамагае Вам тэхнічная адукацыя падчас перакладаў?
— Я цалкам згодны з такім меркаваннем. Мы трошкі размаўлялі з Віталем Рыжковым на гэты конт. Я нават лічу, што не змяніў прафесію, калі перайшоў з матэматыкі на мастацкія пераклады. Я раблю тое ж самае.
— Такі падыход выкарыстоўваецца ў дачыненні паэзіі, ці гаворка ідзе толькі пра прозу?
— Я не паэт, таму не перакладаю паэзію. З ямбамі і харэямі ў мяне шматлікія праблемы. Таму, калі мне патрэбны пераклады вершаў, я раблю падрадкоўнік і шукаю паэта, які зробіць мастацкі пераклад.
— Але Вы перакладалі «Умом Россию не понять» на ангельскую мову.
— Так, але гэта было кшталту дзіцячых гульняў. Мне патрэбна было данесці да амерыканскіх партнёраў думку, што не трэба спрабаваць зразумець менталітэт расейскага бізнэсу, бо гэта немагчыма. Альбо ты проста верыш у мае словы, альбо не. У мяне няма таго адчування рытмікі, прысутнай паэзіі. Тым не меньш, у гэтым годзе я зрабіў некалькі перакладаў з беларускай на вугорскую і наадварот. Гэта былі верлібры. Там таксама ёсць рытміка, але яна мае празаічны характар.
— Як тэхнічна адбываецца працэс перакладу? У Вас ёсць твор, які Вы жадаеце перакласці, а пасля шукаеце часопіс, які б змог яго надрукаваць?
— Я перакладчык-аматар. Я перакладаю толькі тое, што люблю. Чаму? Таму што няма замоў. Калі будуць, то буду перакладаць. Але ў той жа час я ніколі не буду перакладаць аўтара, які мне не падабаецца. У маім жыцці ўжо быў такі выпадак.
— Вы адзіны перакладчык у свеце, які перакладае адразу з беларускай мовы на вугорскую. Да Вас усе пераклады рабіліся з польскай ці расейскай мовы. Наколькі губляе тэкст падчас вось такога моўнага падарожжа?
— Глядзіце. Вось бяру я Ваш тэкст і перакладаю з беларускай на іншую мову. Калі я вельмі добры перакладчык, там застанецца 70% Вашага і 30% майго. Пасля гэтак яшчэ раз. Колькі застаецца? Меньш за палову! Прывяду выдатны прыклад. Тры-пяць гадоў таму я пераклаў эссе Валянціна Акудовіча «Крывавы блеф». Ён прысвечаны беларускай партызаншчыне. У ім аўтар кажа пра тое, што вайна — жудасная справа, якая псуе нармалёвых мірных людзей. Як прыклад ён прыводзіць верш вельмі чалавечнага Янкі Купалы, прысвечаны партызанам. Там ёсць такія радкі: «Рыйце загадзя магілы, вырывайце з жывых жылы».
Гэты верш Купалы Міхаіл Галодны пераклаў на расейскую мову яшчэ ў 40-я гады XX стагоддзя. Пасля вугорскі варыянт з’явіўся пры дапамозе выдатнага паэта і перакладчыка Антала Гідаша. Дык вось у вугорскім варыянце зусім няма той бесчалавечнасці, якую Акудовіч прыводзіць як прыклад. Мне прыйшлося самаму перакласці некалькі слоў і зрабіць зноску ў тэксце, бо існуючы варыянт сюды наўпрост не падыходзіў.
— То бок перакладчык заўсёды ідзе як сааўтар?
— У нейкім сэнсе так. Гэта адназначна творчасць.
— Калі параўнаць стан сучаснай венгерскай і беларускай літаратуры, якая знаходзіцца ў лепшым становішчы? Я не маю на ўвазе колькасць выдатных пісьменнікаў, а ўвогуле стан папулярнасці сярод насельніцтва.
— Калі б не справа стану беларускай мовы і дрэнных грамадскіх адносін да яе, то я б сказаў, што аднолькава. Але мы з Вамі добра ведаем, што 95% літаратуры чытаецца на расейскай мове. Зазірнуўшы ў кнігарню, гэта можна яскрава пабачыць.
— Вы ў Берасці з 1975 года. За гэты час горад вельмі змяніўся. Некаторыя лічаць, што не ў лепшы бок. Напрыклад, урбаністка Ірына Лаўроўская выказала меркаванне, што горад стаў зручным для ўсіх, але не для гараджан. Ён пачынае давіць. Як Вам падаецца, горад змяняецца ў лепшы бок?
— Менавіта на мяне Берасце не давіць. Я бачу станоўчыя моманты яго развіцця, і з большага мяне ўсё задавальняе. Адзінае, што засмучае, — гэта руйнаванне помнікаў культуры і архітэктуры.
— У адным з інтэрв’ю Вы казалі, што вельмі любіце Навагрудак і Гародню, а вось Менск — не. Маўляў, па Акудовічу гэта горад, якога няма. Першыя два гарады — прадстаўнікі Заходняй Беларусі. Ці адчуваеце Вы адрозненне захаду ад усходу нашай краіны? Ці ўсё ж Беларусь дастаткова цэльная ў гэтым плане?
— Шчыра кажучы, не рыхтаваўся я да адказу на такое пытанне. Несумненна, адрозненні ёсць. Чым далей на ўсход, тым больш Беларусь падаецца расейскай. Напрыклад, я вельмі люблю Віцебск. Гэта добры і акуратны горад з двумя музеямі, прысвечанымі Марку Шагалу. Я там даўно не быў, але калі траплю цяпер, то мне здаецца, што адчую на сабе ягоную расейскасць. Гэта яшчэ таму, што я стаў больш беларускім, і таму меньш расейскім чалавекам.
— Беларусь — еўрапейская краіна? Некаторыя замежныя журналісты параўноваюць яе з музеем Савецкага Саюза.
— Тут мне прасцей. У адрозненні ад тых турыстаў і журналістаў, якія не жылі ў Саюзе, я добра ведаю, што гэта такое. Меркаванне пра музей мае месца быць. Грамадскія асновы вельмі падобныя да савецкіх. Але гэта толькі невялічкая частка жыцця. На гэты конт пра Беларусь можна сказаць, што яна з’яўляецца ўсходнімі ўскрайкамі Еўропы. Такая выснова мне куды бліжэй, чым заходнія ўскрайкі Расеі.
— Альгерд Бахарэвіч ці Віктар Марціновіч?
— Напэўна, Марціновіч. Я трошкі ведаю абодвух, і мастацкія творы Марціновіча мне больш даспадобы. У той жа час Бахарэвіч — выдатнейшы эсэіст. Ягоную лекцыю «Што (ня) так зь беларускай літаратурай» я пераклаў на вугорскую, і хутка яна з’явіцца ў часопісу. Марціновіч — цікавая асоба. Ён штосьці піша па-расейску, штосьці — на мове. І калі казаць пра яго творы, то я лічу, што гэта больш элітарная літаратура, чым масавая. Менавіта з-за зместу і таго, што ён хоча сказаць у сваіх творах, я лічу так.
— Ці ёсць будучыня ў беларускай літаратуры?
— Канешне ёсць! Я няшмат ведаю маладых аўтараў. Але тыя, з якімі знаёмы, — выдатныя літаратары. Напрыклад, возьмем Марыйку Мартысевіч. Кожны другі яе верш — не для мяне. А вось кожны першы — у самае сэрца! Той жа Віталь Рыжкоў. Яго паэзія — не для мяне, але я лічу, што гэта якасная літаратура. Асабліва тады, калі ён сам чытае свае вершы. Лепш дэкламуюць толькі Еўтушэнка і Някляеў.
Фота — Раман Чмель
Для отправки комментария необходимо войти на сайт.